W odpowiedzi na wniosek KRIR odnośnie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, pismem z dnia 16 lipca 2024 r., przekazało następujące wyjaśnienia:
W swoim piśmie zwrócił się Pan się z postulatami wprowadzenia zmian do ustawy z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego1 oraz ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa2.
Postulat 1 - zmiana definicji gospodarstwa rodzinnego (tj. art. 5 ust. 1 u.k.u.r.), w taki sposób, aby:
1) gospodarstwo rodzinne tworzyły (obok rolników indywidualnych) także osoby fizyczne zrzeszone w spółdzielniach rolniczych,
2) graniczną powierzchnię 300 ha - w przypadku rolników zrzeszonych w spółdzielniach - odnosić do każdego z członków z osobna, a nie do spółdzielni jako jednego podmiotu.
Obecna definicja gospodarstwa rodzinnego stanowi, że za gospodarstwo rodzinne uważa się gospodarstwo rolne:
1) prowadzone przez rolnika indywidualnego (tj. przez osobę fizyczną będącą właścicielem, użytkownikiem wieczystym, samoistnym posiadaczem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych, których łączna powierzchnia użytków rolnych nie przekracza 300 ha, posiadającą kwalifikacje rolnicze oraz co najmniej od 5 lat zamieszkałą w gminie, na obszarze której jest położona jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład gospodarstwa rolnego o pow. co najmniej 1 ha i prowadzącą przez ten okres osobiście to gospodarstwo) oraz
2) w którym łączna powierzchnia użytków rolnych jest nie większa niż 300 ha (por. art. 5 ust. 1 w zw. z art. 6 ust. 1 u.k.u.r.).
Zgłoszona natomiast przez Pana Prezesa propozycja zakłada, że członkowie spółdzielni nie musieliby być nawet rolnikami indywidualnymi. Stawiałoby to członków spółdzielni w lepszej sytuacji, ponieważ nie spełniając szeregu warunków z art. 6 ust. 1 u.k.u.r. (np. warunku posiadania kwalifikacji rolniczych), byliby zrównani w dostępie do ziemi z rolnikami indywidualnymi.
Trzeba także mieć na względzie, że zgodnie z art. 23 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej3, podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne.
Abstrahując od definicji gospodarstwa rodzinnego zawartej w art. 5 ust. 1 u.k.u.r., w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego i w doktrynie, podkreśla się, że:
- a) gospodarstwem rodzinnym w rozumieniu art. 23 Konstytucji RP jest "gospodarstwo, którego własność pozostaje w zasadzie w rękach jednej rodziny" (uzasadnienie wyr. TK z 7.5.2014 r., K 43/12, OTK-A 2014, Nr 5, poz. 50, pkt 4.2.4),
- b) powinno być ono własnością lub współwłasnością jednej rodziny (członków rodziny), niezależne od tego, czy jest to rodzina jedno- czy wielopokoleniowa (tak L. Garlicki, Artykuł 23, w: Garlicki, Konstytucja, t. 4, s. 5, pkt 5),
- c) przy definiowaniu rodzinnego gospodarstwa rolnego zaakcentować należy dwie jego cechy, po pierwsze, udział pracy własnej właściciela (lub użytkownika) i członków jego rodziny w tym gospodarstwie oraz po drugie, wykorzystanie dochodów zarówno na cele produkcyjno-gospodarcze, jak i na potrzeby ekonomiczne i społeczne rodziny (zob. J. Górecki, Przyszłość gospodarstw rodzinnych, s. 17; por. też S. Prutis, Status prawny rodzinnego gospodarstwa rolnego w polskim prawie rolnym (ocena stanu regulacji), publikacja elektroniczna dostępna na http://ksow.pl/analizy-i-ekspertyzy.html, s. 4-5),
- d) szczególny ekonomiczno-społeczny charakter gospodarstwa rodzinnego, przejawia się w tym, że "jest nie tylko przedsiębiorstwem, lecz także prawną formą pracy i życia" (J. Górecki, Przyszłość gospodarstw rodzinnych, s. 17),
- e) za rodzinne gospodarstwo rolne może być uznane takie gospodarstwo, które nie tylko nastawione jest na produkcję, ale też ma cechę gospodarstwa domowego, co zakłada, że przynajmniej jeden, o ile nie wszyscy członkowie rodziny, zajmuje się taką produkcją, w takich gospodarstwach - z ekonomicznego punktu widzenia - istnieje również powiązanie pomiędzy rozwojem rodziny a rozwojem takiego gospodarstwa [zob. T. Kurowska, Ochrona gospodarstwa rodzinnego, s. 17; B. Zdziennicki, w: P. Czechowski (red.). Prawo rolne, s. 49, Nb 70],
- g) jest to gospodarstwo "które zapewnia utrzymanie rodzinie rolnika, a wielkość tego gospodarstwa i jego wyposażenie pozwala na to, by prowadzone było w zasadzie przez właściciela pracującego w nim wraz z członkami własnej rodziny" (Winczorek, Komentarz, 2008, s. 63),
- h) w gospodarstwie rodzinnym nie następuje zerwanie funkcjonalnego związku między gospodarstwem domowym, a jednostką produkcji rolnej (Paweł Popardowski, prawo Rolne Obrót nieruchomościami rolnymi Komentarz, 2021, s. 497)
Uwzględnienie tego postulatu -powodowałoby zatem istotne odejście od przedstawianego wyżej rozumienia gospodarstwa rodzinnego. Co więcej, mimo że definicja gospodarstwa rodzinnego zawarta w u.k.u.r. stworzona została właśnie na bazie stanowiska doktryny i orzecznictwa TK, to i tak nie uchroniło to jej od zarzutów niedostatecznego wyeksponowania elementów związanych z rodziną rolnika.
Uwzględnienie zatem postulatu rozszerzenia definicji gospodarstwa rodzinnego o członków spółdzielni, stanowiłoby kolejny krok w pozbawianiu gospodarstw rodzinnych cech „rodzinności“, skoro uznawanoby za gospodarstwo rodzinne osoby fizyczne działające w ramach osoby prawnej. Mogłoby to być nawet odczytane jako wręcz zaprzeczenie zasadzie z art. 23 Konstytucji RP.
Podkreślić natomiast należy, że w trakcie ostatniej nowelizacji ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom rolniczych spółdzielni produkcyjnych, uwzględniona została uwaga środowisk spółdzielczych, polegająca na zmodyfikowaniu art. 2a ust. 3 pkt 1 lit. h u.k.u.r. Zgodnie z wprowadzoną zmianą, rolnicze spółdzielnie produkcyjne mogą obecnie nabywać nieruchomości rolne na rynku prywatnym, bez konieczności uzyskiwania zgody Dyrektora Generalnego KOWR oraz niezależnie od limitu powierzchniowego (wynoszącego 300 ha użytków rolnych), (por. art. 2a ust. 3 pkt 1 lit. h u.k.u.r.).
Postulat 2 - członkowie spółdzielni rolnych powinni móc dzierżawić lub kupować ziemie od KOWR wg zasady z dopłat obszarowych, czyli przeliczniku iloraz ziemi dzielonej przez ilość członków. W tym celu, Pan Prezes zaproponował zmianę:
1) art. 28a ust. 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tj. przepisu wskazującego metody obliczania powierzchni użytków rolnych, na potrzeby sprzedaży nieruchomości przez KOWR, w celu ustalenia czy powierzchnia użytków rolnych nabywcy nie przekroczy 300 ha ) - poprzez dodanie pkt 3, zawierającego metodę obliczania powierzchni użytków rolnych spółdzielni;
2) art. 29 ust. 3b ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tj. przepisu zawierającego wykaz możliwych uczestników przetargu ograniczanego) - poprzez dodanie kolejnego punktu, wskazującego, że jednym z podmiotów przetargu ograniczonego mogą być rolnicze spółdzielnie produkcyjne posiadające nie więcej niż 300 ha w przeliczeniu na 1 członka,
Należy mieć na uwadze, że obecnie, w związku z obowiązywaniem ustawy z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw4, dzierżawa nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa stała się głównym sposobem rozdysponowywania gruntów rolnych Skarbu Państwa. Zgodnie zaś z treścią art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, KOWR grunty rolne Zasobu o powierzchni 1 ha i większej rozdysponowuje w pierwszej kolejności na rzecz rolników indywidualnych (w rozumieniu art. 6 u.k.u.r.), w drodze przetargów ograniczonych na dzierżawę. Niemniej, w aktualnym brzmieniu przepisów powołanej ustawy odnoszących się do dzierżawy jak i sprzedaży, akcentowany jest mocno osobisty stosunek dzierżawcy bądź nabywcy nieruchomości Zasobu z tym przedmiotem, do którego uzyskał prawa, polegający na bezpośrednim gospodarowaniu tą nieruchomością i przeznaczeniem jej do niejako wyłącznego użytku, tj. jedynie w ramach osobistego prowadzenia gospodarstwa rolnego. W szczególności widać to na przykładzie art. 29a ust. 1 pkt 1 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, który mówi wprost o tym, że nabywca nieruchomości Zasobu zobowiązany jest do nieprzenoszenia własności nieruchomości nabytej z Zasobu przez okres 15 lat od dnia nabycia nieruchomości oraz do prowadzenia działalności rolniczej na niej w tym okresie, a w przypadku osób fizycznych do osobistego prowadzenia tej działalności.
W tej sprawie należy mieć też na uwadze, że w istocie nie każdy członek rolniczej spółdzielni produkcyjnej posiada status rolnika indywidualnego, gdyż zgodnie z art.139 § 1 pkt 1 i 2 oraz § 2 ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze5, członkami spółdzielni mogą być rolnicy będący właścicielami lub posiadaczami samoistnymi gruntów rolnych oraz dzierżawcami, użytkownikami lub innymi posiadaczami zależnymi gruntów rolnych, a także inne osoby mające kwalifikacje przydatne do pracy w spółdzielni. Zatem odrębną kwestią, wymagającą uwzględnienia w każdym z ww. przypadków możliwości pozyskania praw do nieruchomości Zasobu, tj. czy to w ramach dzierżawy czy sprzedaży, pozostaje fakt, że nie każdy z członków rolniczej spółdzielni produkcyjnej sam musi być rolnikiem, a z kolei będąc nim nie musi spełniać przesłanek kwalifikujących go jako rolnika indywidualnego. Obecnie nie można zatem uznać, że samo członkostwo w takiej spółdzielni, w świetle przepisów ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa jak i u.k.u.r., może stanowić jedyne kryterium, jakie członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych winni spełniać, aby brać udział w przetargach ograniczonych na prawach rolnika indywidualnego. Należy zwrócić też uwagę na ograniczony Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa, przy utrzymującym się dużym popycie na grunty rolne, co nie przemawia za zwiększaniem limitu powierzchni gruntów rolnych, które może nabyć jeden podmiot.
Niezależnie od powyższego, zgłoszone propozycje niewątpliwie zostaną wzięte pod uwagę i poddane dalszym analizom, przy najbliższej nowelizacji wspomnianych ustaw.
- U. z 2004 r. poz.423
- U. z 2022 r., poz. 2329 z późn. zm.
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78 poz. 483 z późn. zm.)
- U. z 2022 r. poz. 507 z późn. zm.
- U. z 2021 r. poz. 648 z późn. zm.
