Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej zwraca się z prośbą o podjęcie wszelkich możliwych działań, których celem będzie właściwe zaplanowanie gospodarki ściekowej. Obecnie trwa proces uchwalania przez rady gmin aktów prawa miejscowego dotyczących wyznaczania aglomeracji, jest to okazja do właściwego określenia planów inwestycyjnych mających na celu zapewnienie zgodności danej aglomeracji z warunkami dyrektywy ściekowej. Brak obowiązującego aktu prawa miejscowego wyznaczającego aglomerację będzie skutkował brakiem możliwości ubiegania się o dofinansowanie inwestycji w ramach Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych. Resort podkreśla, iż planowane działania inwestycyjne powinny przyczynić się do dostosowania aglomeracji do wymogów dyrektywy ściekowej. Właściwe zaplanowanie gospodarki ściekowej pozytywnie wpłynie również na wysokość taryf opłat za wodę i ścieki.
Komisja Europejska pismem z dnia 14 maja 2020 r., znak: C(2020) 2426 final wystosowała uzasadnioną opinię skierowaną do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie art. 258 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w związku z uchybieniem zobowiązaniom ciążącym na niej na mocy art. 3, 4, 5, 10, 15 oraz sekcji A, B i D załącznika I do dyrektywy Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (Dz.U. L 135 z 30.5.1991, s. 40).
Podniesione w uzasadnionej opinii zarzuty dotyczą:
- niezapewnienia, aby 1 183 aglomeracje były wyposażone w system zbierania ścieków komunalnych lub indywidualne lub inne właściwe systemy zbierania, które osiągają ten sam poziom ochrony środowiska, w przypadkach gdy wprowadzenie systemu zbierania nie jest uzasadnione ze względu na brak korzyści dla środowiska lub nadmierne koszty;
- niezapewnienia, aby w 1 282 aglomeracjach ścieki komunalne odprowadzane do systemów zbierania były przed zrzutem poddawane wtórnemu oczyszczaniu;
- niezapewnienia, aby w 426 aglomeracjach ścieki komunalne odprowadzane do systemów zbierania były
poddawane oczyszczaniu bardziej rygorystycznemu niż to, które opisano w art. 4 dyrektywy.
Procedurą naruszeniową objętych zostało łącznie 1 285 aglomeracji, z czego 58 stanowią duże aglomeracje generujące ok. 56% całkowitego ładunku zanieczyszczeń wszystkich ujętych aglomeracji.
Wymaga podkreślenia, iż Polska przystępując do Unii Europejskiej zobowiązała się do wypełnienia wymogów dyrektywy Rady 91/271/EWG dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (tzw. dyrektywa ściekowa) zgodnie z określonymi w negocjacjach i zapisanymi w Traktacie Akcesyjnym terminami i okresami przejściowymi. W rozmowach przedakcesyjnych wynegocjowane zostały bowiem dostosowawcze okresy przejściowe na wprowadzenie przepisów ww. dyrektywy do końca 2015 r.
W Polsce realizacja dyrektywy ściekowej wdrażana jest poprzez Krajowy program oczyszczania ścieków komunalnych (KPOSK). Dokument ten stanowi wykaz aglomeracji, które muszą zostać wyposażone w systemy kanalizacji zbiorczej i oczyszczalnie ścieków w terminach określonych w Programie. Jednym z efektów Programu jest systematyczne ograniczanie funkcjonowania oczyszczalni pozbawionych technologii biologicznego usuwania zanieczyszczeń ze ścieków komunalnych. W ich miejsce powstają nowe, nowoczesne obiekty lub modernizuje się już istniejące. Proces dostosowywania gospodarki ściekowej w Polsce trwa od kilkunastu lat i zainwestowano w niego ogromne środki finansowe. Do chwili obecnej przeprowadzono pięć aktualizacji Programu w latach: 2005, 2009, 2010, 2015 i 2017. Piątą, obowiązującą aktualizację KPOŚK Rada Ministrów przyjęła dnia 31 lipca 2017 r. Zawiera ona listę zadań zaplanowanych przez samorządy do realizacji w latach 2017-2021 i obejmuje łącznie 1 587 aglomeracji.
W latach 2003-2018 na realizację zadań ujętych w KPOŚK wydano około 69,5 mld zł, z czego około 48,2 mld zł przeznaczone zostało na zbiorcze systemy kanalizacyjne. Za te środki w aglomeracjach wybudowano 89 325 km sieci kanalizacyjnej oraz zakończono budowę 416 nowych oczyszczalni ścieków. Działania zawarte w KPOŚK są finansowane w szczególności ze środków europejskich, Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz środków własnych gminy. Tylko w 2018 r. nakłady finansowe poniesione na budowę, rozbudowę i/lub modernizację oczyszczalni ścieków oraz budowę i modernizację sieci kanalizacyjnej wyniosły 3,7 mld zł, z czego 2,3 mld wydatkowano na budowę i modernizację sieci, a 1,4 mld zł na inwestycje związane z oczyszczalniami.
Aktualnie, z uwagi na nową perspektywę finansową UE na lata 2021-2027, Ministerstwo Gospodarki Morskiej i żeglugi Śródlądowej w ścisłej współpracy z Państwowym Gospodarstwem Wodnym Wody Polskie opracowuje kolejną, szóstą już aktualizację KPOŚK (VI AKPOŚK), która będzie zawierała informacje o aglomeracjach i ich planach inwestycyjnych do końca 2027 r. Sporządzenie tego dokumentu jest warunkiem niezbędnym do uzyskania unijnych środków na realizację inwestycji w gospodarce ściekowej w ramach przyszłej perspektywy finansowej.
Efektywne wdrażanie założeń gospodarki ściekowej zależy od wielu czynników, spośród których najistotniejsze dotyczą właściwego wyznaczania obszarów i granic aglomeracji, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki Morskiej i żeglugi Śródlądowej z dnia 27 lipca 2018 r. w sprawie sposobu wyznaczania obszarów i granic aglomeracji (Dz. U. z 2018 r. poz. 1586), weryfikacji aglomeracji i wprowadzania stosownych zmian do tzw. uchwał aglomeracyjnych, planowania sieci kanalizacyjnej w sposób uzasadniony ekonomicznie i technicznie, a także od właściwego planowania wydajności oczyszczalni.
Podstawowymi przyczynami braku zgodności aglomeracji wymienionych w uzasadnionej opinii Komisji Europejskiej z wymogami dyrektywy ściekowej jest niewłaściwe wyznaczenie obszarów i granic aglomeracji oraz nieprawidłowe zaplanowanie sieci kanalizacyjnej obejmującej obszary o rozproszonej zabudowie. Takie działania wpływają na koszty związane z utrzymanie infrastruktury ściekowej i w konsekwencji bardzo wysokimi taryfami za odprowadzanie ścieków. Prawidłowe ustanawianie przebiegu granic aglomeracji oraz współpraca ze strony samorządów ma kluczowy wpływ na właściwe ich wyposażenie w sieć kanalizacyjną i oczyszczalnie ścieków, a przez to zapewnienie spełnienia wymagań dyrektywy ściekowej.
Aktualnie trwa proces uchwalania przez rady gmin aktów prawa miejscowego dotyczących wyznaczania aglomeracji, bowiem zgodnie z art. 565 ust. 2 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. — Prawo wodne (Dz. U. z 2020 r. poz. 310 z późn. zm.) obowiązujące obecnie akty prawa miejscowego wydane na podstawie ustawy — Prawo wodne z 2001 r. zachowują moc nie dłużej niż do dnia 31 grudnia 2020 r. Wyznaczanie przez samorządy granic i obszarów aglomeracji wymaga stosownej weryfikacji przez Wody Polskie w procesie uzgodnieniowym w zakresie nie tylko prawidłowego sposobu wyznaczenia aglomeracji ale również właściwego określenia planów inwestycyjnych mających na celu zapewnienie zgodności danej aglomeracji z warunkami dyrektywy ściekowej. Resort gospodarki wodnej prowadzi działania informacyjne w tym zakresie. W 2019 r_ Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie opracowało i udostępniło samorządom materiał pomocniczy pn. „Wytyczne do wyznaczania, zmiany lub likwidacji aglomeracji obszarów i granic aglomeracji”. Temat konieczności właściwego określenia aglomeracji wodno-ściekowej był również poruszony w rozesłanej w 2019 r. do wszystkich rad gmin w Polsce broszurze pn. „Taryfy wodno-ściekowe", a takie podczas wielu konferencji dotyczących gospodarki wodno-ściekowej. Wszystkie te działania miały na celu wsparcie jednostek samorządu terytorialnego we właściwym ustanowieniu granic aglomeracji, które będą wymagały wyposażenia w infrastrukturę do odprowadzania ścieków zbiorczym systemem kanalizacyjnym i zapobieżenie realizacji inwestycji nieefektywnych kosztowo.
Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej we współpracy z Państwowym Gospodarstwem Wodnym Wody Polskie oraz Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej zorganizowało także w ostatnim czasie 2 spotkania informacyjne przeznaczone dla największych aglomeracji, tj. liczących powyżej 100 000 RLM. Celem spotkań było przedstawienie informacji w zakresie wymagań dyrektywy ściekowej, prawidłowego wdrażania założeń gospodarki ściekowej na jej podstawie, a także problemach związanych z niewłaściwym planowaniem gospodarki ściekowej w aglomeracjach.
Pomimo stałej współpracy z samorządami oraz podjętych dotychczas czynność, wiele jednostek samorządu terytorialnego wciąż ma problemy z właściwą organizacją gospodarki ściekowej na swoich obszarach lub nie podejmuje żadnych starań w tym zakresie.
Jak wcześniej wspomniano, zbliża się termin ważności uchwał aglomeracyjnych. Brak obowiązującego aktu prawa miejscowego wyznaczającego aglomerację będzie skutkował brakiem możliwości ubiegania się o dofinansowanie inwestycji w ramach Krajowego programu oczyszczania ścieków komunalnych. Należy przy tym podkreślić, iż planowane działania inwestycyjne powinny przyczynić się do dostosowania aglomeracji do wymogów dyrektywy ściekowej. Właściwe zaplanowanie gospodarki ściekowej w ramach aglomeracji przyczyni się nie tylko do zamknięcia przez Komisję Europejską postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom dyrektywy ściekowej, ale także pozytywnie wpłynie na wysokość taryf opłat za wodę i ścieki.
W przypadku uznania przez Komisję Europejską, iż zaproponowane przez Polskę działania w sektorze gospodarki ściekowej nie są zadowalające, Komisja może skierować sprawę do Trybunału Sprawiedliwości UE stwierdzającego zakres naruszenia prawa UE przez Polskę. Jeżeli pomimo pierwszego wyroku Trybunału Polska nie podejmie działań w celu wykonania wyroku, Komisja może ponownie pozwać Polskę do Trybunału, a ten może nałożyć na kraj sankcje finansowe w postaci ryczałtu i/lub dziennych kar pieniężnych. Należy podkreślić, iż kary pieniężne naliczane są od dnia wystąpienia naruszenia do dnia wykonania wyroku, co w przypadku dyrektywy ściekowej oznacza ich prawdopodobne naliczenie od dnia 31 grudnia 2015 r. do czasu pełnego jej wdrożenia przez poszczególne aglomeracje. Z uwagi na skomplikowany i zależny od wielu czynników sposób wyliczania kary w zakresie naruszenia dyrektywy ściekowej, wskazanie dokładnej wysokości kary dla Polski jest trudne. Należy jednak zaznaczyć, iż wyroki w zakresie uchybienia tej dyrektywie zapadały już wcześniej dla innych krajów UE. Dla przykładu wymienić można m.in.: wyrok dla Grecji z 2015 r. wynoszący 10 mln EUR w formie ryczaltu oraz 3,64 mln EUR opłaty okresowej (półrocznej) za niezapewnienie odpowiedniego oczyszczania ścieków komunalnych w 24 aglomeracjach; - wyrok dla Hiszpanii z 2018 r. wynoszący 12 mln EUR w formie ryczałtu oraz 10,95 mln EUR opłaty okresowej (półrocznej) za niezapewnienie wyposażenia w systemy zbierania ścieków komunalnych 6 aglomeracji oraz niezapewnienie poddania oczyszczaniu ścieków komunalnych 35 aglomeracji; - wyrok dla Włoch z 2018 r. wynoszący 25 mln EUR w formie ryczałtu oraz 30,11 mln EUR opłaty okresowej (półrocznej) za niedostosowanie się do wymogów dyrektywy w odniesieniu do 80 aglomeracji. Biorąc pod uwagę powyższe, wstępna estymacja wysokości kary dla Polski, w takim zakresie jaki został ujęty przez Komisję w uzasadnionej opinii, wynosi 549 mln EUR w formie ryczałtu oraz 522,18 mln EUR opłaty okresowej (półrocznej}. Oznacza to, iż w przypadku wyroku w takim zakresie, kara za okres od 1 stycznia 2016 r. do 31 grudnia 2020 r. może wynieść ok. 5,22 mld EUR opłaty okresowej oraz wspomniane 549 mln EUR w formie ryczałtu.
Mając na względzie skalę naruszenia dyrektywy ściekowej oraz posiadane przez jednostki samorządu terytorialnego narzędzia, zarówno prawne jak i planistyczne, umożliwiające prawidłowe prowadzenie gospodarki ściekowej, zwracam się do Państwa z prośbą o podjęcie wszelkich możliwych działań, których celem będzie podniesienie świadomości samorządów w powyższym zakresie, i przede wszystkim ich aktywizacja w procesie związanym z prawidłowym wyznaczaniem aglomeracji. Czynna rola samorządów jest niezbędna do zamknięcia przez Polskę prowadzonego przez Komisję Europejską postępowania w sprawie uchybienia zobowiązaniom dyrektywy ściekowej.
