W związku z pismami Krajowej Rady Izb Rolniczych w sprawie opracowanych przez dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej Programów działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych dla wyznaczonych obszarów szczególnie narażonych na lata 2012-2016, resort rolnictwa poinformował, że jesteśmy w sytuacji, kiedy po raz trzeci zgodnie z przepisami ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne transponującej do krajowego porządku prawnego przepisy dyrektywy Rady w sprawie ochrony wód przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego służby podległe Ministrowi Środowiska tj. Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej (RZGW) zobowiązane są na podstawie stanu zanieczyszczenia wód zweryfikować i na nowo określić w drodze rozporządzeń, wody powierzchniowe i podziemne wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszary szczególnie narażone, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć tzw. OSN-y.
Ponadto, ww. przepisy nakładają na Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej obowiązek ustanowienia w drodze rozporządzeń nowego programu działań mającego obowiązywać na OSN w nowym okresie ich programowania tj. 2012 - 2016 r.
Mając na uwadze, iż skutki wyznaczenia nowych granic OSN i programów działań na nich obowiązujących dotyczą głównie rolników resort rolnictwa włączył się w prace resortu środowiska w przedmiotowym zakresie. Efektem podjętej współpracy było przyjęcie wspólnej strategii w zakresie wyznaczania OSN w Polsce na lata 2012-2016. Spełnieniem tego zobowiązania było zlecenie wykonania przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach (IUNG-PIB) ekspertyzy pt. „Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego”.
Należy zaznaczyć, iż przed przystąpieniem do wyznaczania obszarów OSN na okres programowania 2012-2016 analizowany był wariant objęcia całego terytorium Polski strefą OSN. Propozycja ta została jednak oceniona przez resort rolnictwa negatywnie. Uznano, obszary OSN powinny być wyznaczone jedynie tam, gdzie wyraźnie stwierdza się zagrożenie dla jakości wód ze strony gospodarki rolnej i niezbędne są specjalne działania, wykraczające poza Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej, których podjęcie jest celowe dla ograniczenia dopływu azotanów ze źródeł rolniczych.
Wykonana przez IUNG ekspertyza „Ocena presji rolniczej (...)” stanowiła materiał wyjściowy do określenia przez dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej, w drodze rozporządzeń, obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego (OSN) na lata 2012-2016. Wyniki ekspertyzy IUNG wskazywały na potrzebę objęcia obszarami OSN 12, 37 % powierzchni kraju co stanowiło około 16, 08 % użytków rolnych.
Następnie RZGW dokonały weryfikacji wszystkich obszarów dużej presji rolniczej wskazanych w ekspertyzie IUNG w stosunku do obszarów presji zidentyfikowanych w zlewniach wód wrażliwych, wyznaczonych na podstawie danych Państwowego Monitoringu Środowiska (PMS) i rozpoznania źródeł zanieczyszczenia związkami azotu, dokonanego we współpracy z wojewódzkimi inspektorami ochrony środowiska (WIOS). Nowe obszary OSN zgodnie z uzgadnianymi na szczeblu lokalnym projektami rozporządzeń dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej miały objąć około 8, 24 % powierzchni kraju. Propozycja ta, oraz sposób wyznaczenia OSN spotkały się z dużą krytyką i sprzeciwem środowiska rolniczego i organizacji rolniczych, co skutkuje licznymi petycjami do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwa Środowiska, Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i poszczególnych Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej.
W związku z ustaleniami ze spotkania z dnia 27 kwietnia 2012 r. pomiędzy Panem Markiem Sawickim Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a Panem Stanisławem Gawłowskim Sekretarzem Stanu w Ministerstwie Środowiska Regionalne Zarządy Gospodarki Wodnej z Gdańska, Poznania, Szczecina, Warszawy oraz Wrocławia dokonały ponownej weryfikacji granic obszarów szczególnie narażonych na azotany pochodzenia rolniczego. Powtórne wyznaczenie OSN nastąpiło na podstawie opracowanej przez IUNG-PIB ww. ekspertyzy z uwzględnieniem opracowania wykonanego przez Uniwersytet Warszawski pt. „Wyznaczenie obszarów znajdujących się pod rzeczywistą presją działalności rolniczej ze względu zanieczyszczenia wód związkami azotu" jak również aktualnych wyników monitoringu.
Po przeprowadzonej przez regionalne zarządy gospodarki wodnej weryfikacji obszarami szczególnie narażonymi na zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego ma zostać bjęte około 4,56% ogólnej powierzchni kraju, co stanowi 7,53 % powierzchni użytków rolnych. Aktualnie nowa propozycja wyznaczenia granic OSN określona w projektach rozporządzeń Dyrektorów Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej jest w trakcie ponownych uzgodnień na szczeblu lokalnym. Nowe projekty rozporządzeń jak również mapy nowo wyznaczonych OSN zamieszczone są na stronach internetowych poszczególnych regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Należy wyjaśnić, iż zgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi ustawy Prawo wodne jak i rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. z 2003 r., Nr 4, poz.44) nie ma obowiązku uzgadniania z zainteresowanymi użytkownikami gruntów rolnych oraz samorządem rolniczym powierzchni wyznaczanych OSN.
Natomiast ww. przepisy nakazują potrzebę uzgodnienia z zainteresowanymi użytkownikam gruntów rolnych, przedstawicielami organizacji rolniczych, przedstawicielami użytkowników wód oraz właściwymi organami administracji samorządowej, służbami ochrony środowiska i organizacjami ekologicznymi działającymi na danym terenie projektu Programu działań określającego środki zaradcze do obligatoryjnego stosowania przez rolników na OSN w nowym czteroletnim okresie programowania.
Zgodnie z projektem Programu działań, uzgadnianym przez poszczególne RZGW, gospodarstwa rolne położone na OSN zobligowane będą do prowadzenia produkcji rolnej zgodnie z określonymi wymogami tj. prowadzenie dokumentacji wszystkich zabiegów agrotechnicznych oraz informacji o plonach i zbiorach, przestrzeganie określonych terminów stosowania nawozów, przestrzegania określonych maksymalnych limitów całkowitej ilości N w zależności od uprawy (z uwzględnieniem generalnej zasady mającej zastosowanie na terenie całego kraju dot. niestosownia dawek nawozów naturalnych wyższych niż 170 kg/ha), sporządzenie planu nawozowego dla gospodarstw posiadających powyżej 100 ha na obszarach OSN, posiadanie przez gospodarujących na OSN-ach zbiorników do przechowywania gnojówki i gnojowicy o pojemności pozwalającej na gromadzenie półrocznej produkcji tych nawozów. Jednocześnie rolnik, który udokumentuje w odpowiedni sposób fakt zagospodarowania nadmiaru produkowanych w gospodarstwie nawozów naturalnych np. w drodze przekazania ich dla innego rolnika lub do biogazowni może uniknąć potrzeby realizacji określonych inwestycji. Ponadto należy wskazać, iż zgodnie z projektowanym programem działań przechowywanie obornika musi odbywać się w taki sposób, aby uniknąć przedostawania się odcieków do wód i gruntu, co nie skutkuje obligatoryjnym wymogiem posiadania płyty obornikowej (poza gospodarstwami wielkotowarowymi, o których mowa w art. 18 ustawy o nawozach i nawożeniu), dopuszczona jest również możliwość składowania obornika w budynku inwentarskim lub na polu przy zachowaniu wskazanych w programie warunków.
Ponadto zgodnie z zapisami ww. programu działań wprowadzenie wymagań na OSN będzie poprzedzone akcją szkoleniową prowadzoną m.in. przez Ośrodki Doradztwa Rolniczego. Jednocześnie, na dostosowanie się rolników do spełnienia wymagań określonych w tym programie przewidziano okres przejściowy, większość wymagań ma obowiązywać od 1 marca 2013 r. natomiast na wyposażenie gospodarstw w odpowiednie zbiorniki przewidziano okres przejściowy trwający do końca obowiązywania programu.
Wymagania określone dla rolników gospodarujących na OSN w programach działań mają również zasadniczy wpływ na zakres wdrażania Programu Rolnośrodowiskowego. Należy podkreślić, iż obecnie konsultowany program działań na OSN znacznie różni się od programów, które obowiązywały w poprzednim okresie programowania. tj. 2008-2012, których zapisy skutkowały ograniczeniem w uzyskiwaniu płatności z Programu Rolnośrodowiskowego: Pakietu 1. Rolnictwo zrównoważone i Pakietu 8. Ochrona gleb i wód. W projekcie programu na lata 2012-2016 zmniejszone zostały wymogi na OSN wyłączające rolników z płatności rolnośrodowiskowej. Aktualnie w świetle uzgadnianych programów jedyną przeszkodą w korzystaniu z programów rolnośrodowiskowych jest wymóg posiadania planu nawożenia w gospodarstwach o powierzchni powyżej 100 ha na OSN. Oznacza to, że w gospodarstwach do 100 ha nie ma żadnych ograniczeń w realizacji wszystkich pakietów Programu Rolnośrodowiskowego w tym pakietu 1 Rolnictwo zrównoważone. Natomiast dla gospodarstw powyżej 100 ha na OSN realizujących zobowiązanie pakiet Rolnictwo Zrównoważone, płatność będzie również wypłacana, ale tylko do powierzchni 100 ha.
Jednocześnie, rolnicy uczestniczący w Programie rolnośrodowiskowym, którzy zostaną objęci OSN od 2012 r., powodującym wyłączenie z płatności będą mieli możliwość zakończenia zobowiązania rolnośrodowiskowego bez żadnych sankcji, na mocy § 35 pkt 2 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 lutego 2009 r. n~ sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania pomocy finansowej w ramach działania „Program rolno środowiskowy” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013, zgodnie z którym inną niż wymienione w przepisach rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 kategorią siły wyższej lub wyjątkową okolicznością w przypadku wystąpienia której zwrot pomocy nie jest wymagany, jest zmiana zasięgu obszarów objętych programami mającymi na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych na obszarach szczególnie narażonych na zanieczyszczenia związkami azotu lub zmianą tych programów.
W odniesieniu do możliwości wypłaty innych rekompensat za wdrożenie wymogów określonych w projektowanym obecnie Programie działań na obecnym etapie nie jest możliwe wskazanie takich instrumentów, gdyż na forum Państw Członkowskich dopiero toczą sic dyskusje dotyczące kształtu rozporządzeń wspólnotowych w ramach nowej perspektywy finansowej na lata 2014-2020 i nowego kształtu PROW 2014-2020.
Ponadto, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi informuje, że sprawa właściwego wyznaczenia przez Polskę obszarów OSN i ich wielkości w nowym okresie programowania na lata 2012-2016 będzie przedmiotem weryfikacji i oceny przez Komisję Europejską w związku z wezwaniem Komisji Europejskiej do usunięcia przez Polskę uchybień we wdrażaniu dyrektywy azotanowej (naruszenie nr 2010/2063).
