Zaobserwowany został również trend związany z ograniczeniem lub rezygnują z prowadzenia produkcji rolniczej, przeznaczaniem ziemi na cele nierolnicze, czy też traktowaniem jej jako lokaty kapitału. Ponadto, zasady Wspólnej Polityki Rolnej spowodowały odejście od traktowania gospodarstwa rolnego jedynie jako miejsca produkcji, i przejście do modelu gospodarstwa bardziej zrównoważonego. Wyniki PSR 2010 wskazują, że struktura polskich gospodarstw rolnych nadal pozostaje rozdrobniona.
W porównaniu z rokiem 2002 najistotniejsze zmiany w polskim rolnictwie dotyczyły ilości i struktury gospodarstw rolnych. Nastąpiło zmniejszanie się liczby gospodarstw rolnych (do 2278 tys., z czego 1563 tys. gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych), przy jednoczesnym wzroście ich średniej powierzchni (6,82 ha). Tendencja ta może być oceniana jako pozytywna z punktu widzenia konkurencyjności i efektywności ekonomicznej gospodarstw. Zmiany w strukturze gospodarstw rolnych objawiały się znacznym spadkiem, o ponad 25%, gospodarstw o powierzchni 0-5 ha użytków rolnych, spadkiem liczby gospodarstw o powierzchni 5-20 ha – o 17%, utrzymaniem się na zbliżonym poziomie liczby gospodarstw z grupy obszarowej 20-50 ha oraz znacznym wzrostem gospodarstw największych o powierzchni 50 ha i więcej - o ponad 34%. Należy zauważyć, że zmiany w strukturze są powolne i odsetek gospodarstw o powierzchni użytków rolnych 15 ha i więcej wynosi zaledwie 9%, podczas gdy odsetek gospodarstw najmniejszych, o powierzchni 0-5 ha to prawie 70%.
W odniesieniu do użytków rolnych w porównaniu z 2002 rokiem zaobserwowano spadek ogólnej powierzchni gruntów w użytkowaniu gospodarstw rolnych do około 18,3 mln ha (- 5,5%). Wynika to z przeznaczania gruntów na cele nierolnicze, np. pod zabudowę, inwestycje drogowe itp. Zmniejszyła sie powierzchnia użytków rolnych do 15,5 mln ha (- 8,1%). W ogólnej powierzchni użytków rolnych dominował udział powierzchni zasiewów (68,0%), który w porównaniu do 2002 r. uległ zwiększeniu o ponad 4,3 pkt. procentowe. Nastąpiło to w wyniku dostosowywania struktury upraw do koniunktury rynkowej wynikającej z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej oraz trendów światowych.
Od 2002 r. nieznacznie zmniejszyła się ogólna powierzchnia zasiewów do 10,6 mln ha (- 1,8%). W strukturze zasiewów znacząco zmniejszyła się powierzchnia uprawy zbóż ogółem do 7,6 mln (- 7,8%), ziemniaków do ok. 0,4 mln ha (- 51,8%), buraków cukrowych do 0,2 mln ha, (- 31,9%). Wzrosła natomiast powierzchnia uprawy rzepaku i rzepiku do ponad 0,9 mln ha, (+ 115,5%) oraz powierzchni upraw pastewnych do 0,9 mln ha (+ 60,1%), a także nastąpił wzrost powierzchni grupy upraw zaliczanych do pozostałych do ponad 0,4 mln ha (+ 37,9%). Istotne zmiany zaszły w powierzchni sadów, w szczególności nastąpiło zwiększenie udziału powierzchni sadów w ogólnej powierzchni użytków rolnych do 2,3% (+ 0,7 pkt. procentowego), a także wzrost powierzchni specjalistycznych gospodarstw sadowniczych do 363 tys. ha (+ 33,9%). Wzrosła również liczba specjalistycznych gospodarstw sadowniczych do 239 tys. (+ 4,0%). W gospodarstwach użytkujących powyżej 1 ha użytków rolnych wzrosła również średnia powierzchnia sadów do 1,5 ha (+ 34,3%). Wzrost powierzchni uprawy owoców wynikał z rozwoju ich eksportu i przetwórstwa.
Od roku 2002 wzrosło pogłowia bydła (do ogółem 5755 tys. sztuk), przy jednoczesnym wyraźnym obniżeniu stanów krów (do 2650 tys. sztuk). Redukcja łącznej liczby krów jest wynikiem ograniczenia stanów krów mlecznych w związku z kwotowaniem produkcji mleka po przystąpieniu Polski do UE i wysokimi wymaganiami jakościowymi dla mleka krowiego. Zaobserwowany wzrost pogłowia bydła ogółem jest efektem przyrostu liczebności grup bydła rzeźnego, produkcja którego stała się opłacalna po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Obniżyła się liczba gospodarstw rolnych utrzymujących bydło, co przy zwiększeniu stanu pogłowia, skutkowało blisko 2-krotnym wzrostem przeciętnej obsady bydła na 1 gospodarstwo. Ponadto nastąpił wyraźny spadek liczebności stada świń (do 15271 tys. sztuk) związany z dużymi wahaniami opłacalności chowu tego gatunku. Na przestrzeni ostatnich 8 lat wielu producentów żywca wieprzowego wycofało się z tego kierunku produkcji bądź znacząco ograniczyło skalę produkcji. W gospodarstwach rolnych, które nadal utrzymują pogłowie świń, znacząco (o 58,3%) zwiększyła się obsada trzody chlewnej na 1 gospodarstwo.
W porównaniu z 2002 r. zmniejszyła się liczba pracujących użytkowników gospodarstw rolnych, co jest bezpośrednio wynikiem zmniejszenia się liczby tych gospodarstw. Prawie 2/3 ogółu pracujących użytkowników to osoby w wieku powyżej 44 lat. Struktura wieku tych osób jest bardziej niekorzystna w przypadku kobiet niż mężczyzn;
W ostatnim tygodniu czerwca 2010 r. liczba pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych wyniosła 2304 tys. osób, w tym zdecydowana większość – 2216 tys. (96,2%) - to pracujący w swoich/rodzinnych gospodarstwach rolnych. W przypadku nakładów pracy ponoszonych w okresie całego roku na wytworzenie produkcji rolnej zbiorowość ta była dwukrotnie większa – 4537 tys. osób (w tym 4449 tys. osób w swoich/rodzinnych gospodarstwach rolnych – tj. 98,1%) - uwzględnia ona bowiem każdy, nawet najmniejszy, wkład pracy w gospodarstwo rolne w ciągu 12 miesięcy przed dniem referencyjnym spisu, niezależnie czy praca ta była pracą wyłączną, główną czy dodatkową dla każdej z osób.
Rozkład gospodarstw według powierzchni użytków rolnych, ich rozdrobnienie, oraz sytuacja na lokalnym rynku pracy przekłada się wyraźnie zarówno na strukturę pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych w czerwcu 2010 r., jak i na strukturę ludności wnoszącej jakikolwiek wkład pracy w gospodarstwo rolne w ciągu całego roku. W gospodarstwach posiadających powierzchnie użytków rolnych niższą od średniej (< ok. 7 ha) ulokowane jest 2/3 ogółu osób wnoszących jakikolwiek wkład pracy w gospodarstwo rolne w ciągu roku. Fakt zatrudniania pracowników najemnych nabiera istotnego znaczenia dopiero w gospodarstwach o powierzchni od 30 ha użytków rolnych (zarówno w gospodarstwach indywidualnych, jak i osób prawnych).
Wyniki PSR 2010 pokazują, że rolnictwo polskie podlega modernizacji pod względem wyposażenia gospodarstw w środki produkcji. Proces ten uzależniony był od zmian w strukturze użytkowania gruntów oraz powierzchni zasiewów, jak również od kierunku specjalizacji gospodarstw i poziomu intensywności działalności produkcyjnej. Po przystąpieniu Polski do UE na poziom wyposażenia gospodarstw w maszyny rolnicze, wpływ miał także stopień wykorzystania instrumentów wspierających Wspólnej Polityki Rolnej.
Niniejszy artykuł został przygotowany na podstawie Raportu z wyników Powszechnego Spisu Rolnego 2010.
Artur Łączyński
GUS -Departament Rolnictwa
